Trong mỗi giai đoạn phát triển kinh tế - xã hội thì mục tiêu, yêu cầu đặt ra cho công tác PCTN có sự khác nhau. Các giải pháp của Chiến lược PCTN cũng sẽ có sự điều chỉnh theo mục tiêu trong từng giai đoạn và ở Việt Nam nó còn được điều chỉnh theo định hướng của Đảng lãnh đạo trong từng thời kỳ. Thông qua hệ thống mục tiêu, giải pháp của Chiến lược, các chủ thể sẽ tập trung thực hiện nhiệm vụ của mình để đảm bảo mục tiêu chung được thực hiện. 

Để việc xây Chiến lược PCTN trong giai đoạn tới đảm bảo tính khả thi, hiệu lực, hiệu quả đòi hỏi phải có định hướng rõ ràng, hướng tới mục tiêu kiểm soát tốt tình hình tham nhũng, xử lý nghiêm hành vi, tội phạm tham nhũng, góp phần thực hiện thành công Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 của Việt Nam.

1. Nội dung Chiến lược PCTN của Việt Nam phải cụ thể hóa triệt để các định hướng chính sách mà Đảng Cộng sản Việt Nam đã đề ra

 Thời gian qua, Đảng Cộng sản Việt Nam ngày càng tỏ rõ quyết tâm chính trị trong cuộc chiến chống tham nhũng bằng việc ban hành hàng loạt các chủ trương, định hướng, chỉ thị để đẩy mạnh công tác này. Tuy nhiên, việc cụ thể hóa các chủ trương, định hướng và hiện thực hóa quyết tâm đó còn phụ thuộc vào cả các cơ quan hành pháp. Cần phải tránh tình trạng nhiều định hướng đã được Đảng đưa ra nhưng chưa được Chính phủ cụ thể hoá một cách kịp thời, hiệu quả thực thi còn hạn chế.

Nội dung Chiến lược thời gian tới cần phải được điều chỉnh theo hướng cụ thể hóa đầy đủ các chủ trương, định hướng của Đảng, đặc biệt là định hướng Chiến lược PCTN phải có trọng tâm, trọng điểm và một số chủ trương quan trọng về phòng ngừa như: những người có quan hệ gia đình không được cùng làm một số công việc dễ xảy ra tham nhũng, thí điểm tiến tới mở rộng thi tuyển công khai một số chức danh cán bộ quản lý cấp phòng, cấp vụ nhất là người đứng đầu bệnh viện, trường học, cơ quan nghiên cứu và doanh nghiệp của nhà nước, bảo đảm minh bạch quá trình ra quyết định, bao gồm cả chính sách, văn bản quy phạm pháp luật và quyết định giải quyết một vụ việc cụ thể của cơ quan nhà nước các cấp, tiếp tục hoàn thiện, thực hiện nghiêm cơ chế, chính sách về công tác tổ chức cán bộ, thực hiện dân chủ, công khai, minh bạch trong công tác cán bộ, nhất là trong các khâu tuyển dụng, quy hoạch, bổ nhiệm, điều động, luân chuyển, đánh giá, khen thưởng, kỷ luật, điều chuyển, thay thế những cán bộ lãnh đạo, quản lý có nhiều dư luận, biểu hiện tham nhũng, lãng phí, uy tín giảm sút, không đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ, bố trí một số chức danh cán bộ lãnh đạo ở cấp tỉnh, cấp huyện không phải là người địa phương.

Đặc biệt là điều chỉnh kịp thời nội dung Chiến lược để tiếp tục hiện thực hóa các giải pháp quan trọng được nêu ra trong Chỉ thị số 50-CT/TW năm 2015 của Bộ chính trị về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác phát hiện, xử lý vụ việc, vụ án tham nhũng mà cho đến nay chưa được thực hiện tốt: Các hành vi tham nhũng phải được quy định thống nhất trong Bộ luật Hình sự, Luật phòng, chống tham nhũng và các văn bản quy phạm pháp luật có liên quan; sửa đổi, bổ sung pháp luật về thanh tra, kiểm toán theo hướng xác định rõ thẩm quyền, trách nhiệm của mỗi cơ quan trong việc phát hiện, xử lý tham nhũng, phải xác minh, điều tra làm rõ, xử lý nghiêm minh, đúng pháp luật những vụ việc, vụ án tham nhũng được phát hiện, với nguyên tắc tích cực, khẩn trương, không phân biệt người có hành vi tham nhũng là ai, chấn chỉnh, xử lý kịp thời các vi phạm trong công tác phát hiện, xử lý tham nhũng; khắc phục tình trạng hành vi tham nhũng có dấu hiệu tội phạm, nhưng chỉ xử lý kỷ luật hành chính, kinh tế, nghiên cứu tổ chức các cơ quan phòng, chống tham nhũng theo hướng bảo đảm sự độc lập cần thiết với các cơ quan quản lý nhà nước theo cấp lãnh thổ và sự chỉ đạo tập trung, thống nhất của Trung ương, tố cáo tham nhũng, lãng phí phải được tiếp nhận một cách thuận tiện và xử lý kịp thời. 

2. Nội dung Chiến lược PCTN phải được điều chỉnh mạnh mẽ, tạo ra những đột phá nhằm kiểm soát cơ bản tình hình tham nhũng và thích ứng với bối cảnh đặt ra

Tình hình tham nhũng tiếp tục nghiêm trọng cùng với các yếu tố về kinh tế, chính trị, xã hội, hội nhập quốc tế thời gian tời sẽ tạo nên sức ép rất lớn, đòi hỏi bài toán PCTN của Việt Nam phải được giải quyết một cách nhanh chóng, mạnh mẽ, quyết liệt hơn. Tình thế mới đòi hỏi cần phải có những điều chỉnh quan trọng về nội dung Chiến lược PCTN, phải thiết lập mục tiêu trọng tâm hơn, quyết liệt hơn, các giải pháp, công cụ hữu hiệu, mạnh mẽ, khả thi hơn để tạo ra những chuyển biến mang tính cơ bản, đột phá cho công tác này. Các giải pháp, công cụ được đề ra là để phục vụ cho mục tiêu Chiến lược, chính vì vậy việc điều chỉnh mục tiêu Chiến lược mang tính đột phá, phù hợp với bối cảnh phải được tiến hành trước tiên. Trên cơ sở mục tiêu trọng tâm phù hợp với tình hình, hệ thống các giải pháp, công cụ sẽ được thay đổi để đảm bảo tính khả thi của mục tiêu. Những giải pháp, công cụ mang tính dàn trải, hình thức, không có hiệu lực thực thi trên thực tế đã được chỉ ra cần mạnh dạn bãi bỏ. Những giải pháp, công cụ kém hiệu lực, hiệu quả đã được chứng minh cần điều chỉnh, những giải pháp, công cụ còn thiếu cần được thiết lập bổ sung.

3. Nội dung Chiến lược PCTN phải có mục tiêu then chốt, đột phá, giải pháp trọng tâm, trọng điểm để thực hiện mục tiêu then chốt phù hợp với tình hình tham nhũng giai đoạn tới

Phòng ngừa là mục tiêu mang tính lâu dài và cần được tiến hành trong mọi giai đoạn với các giải pháp, công cụ phù hợp với nền tảng kinh tế - xã hội, năng lực của nền hành chính... Tuy nhiên, với thực tế một nền công vụ chưa phát triển ở mức độ cao, để các giải pháp phòng ngừa phát huy tác dụng tức là hoàn thành việc xây dựng một nền công vụ minh bạch, hiệu quả thì phải mất thời gian khá dài khi các yếu tố nền tảng được hoàn thiện. Hơn nữa, dự báo mức độ cải thiện ở phía trên trong khoảng 10 năm tới đã cho thấy các yếu tố chất lượng pháp luật, minh bạch, trách nhiệm giải trình, hiệu quả của Chính phủ… sẽ vẫn còn hạn chế. Do đó, mục tiêu phòng ngừa sẽ còn cần một lộ trình dài hơi để có thể hoàn thành việc thiết lập một nền công vụ “đề kháng” cao với tham nhũng.

Trước tình hình tham nhũng tiếp tục phức tạp, phổ biến, thực tế kém hiệu lực, hiệu quả của Chiến lược trong một thời gian dài do sai lầm trong việc xác định mục tiêu trọng tâm, chưa coi trọng đúng mức việc phát hiện, xử lý tham nhũng để thiết lập ra các giải pháp, công cụ đủ mạnh; dựa trên những cải thiện tích cực đạt được từ năm 2016 đến nay khi điều chỉnh trong tâm, đẩy mạnh mục tiêu phát hiện, truy tố, xét xử hành hành vi tham nhũng đã cho thấy Việt Nam cần phải xác lập mục tiêu trọng tâm vào phát hiện, xử lý tham nhũng cho giai đoạn tiếp theo. Mục tiêu phải nhấn mạnh đến tính cấp bách của việc phát hiện và xử lý tham nhũng, thể hiện cao nhất quyết tâm trừng trị những người có hành vi tham nhũng, không nể nang, né tránh, tạo ra tính răn đe để ngăn ngừa hành vi tham nhũng. Thiết nghĩ, với tình hình tham nhũng phổ biến, nền công vụ chưa hoàn thiện, chống tham nhũng một cách cương quyết, nghiêm minh là cách thức nhanh nhất để góp phần ngăn ngừa tham nhũng. Các chuyên gia cũng chỉ ra rằng, không có biện pháp tuyên truyền nào có sức mạnh to lớn đối với xã hội và có tác dụng ngăn ngừa tham nhũng bằng việc hành vi tham nhũng được xử lý nghiêm minh. Bên cạnh đó, vẫn xác định phòng ngừa tham nhũng là mục tiêu mang tính thường xuyên, lâu dài. 

4. Chiến lược PCTN phải được xây dựng phù hợp với yêu cầu của nền kinh tế đang chuyển đổi, tập trung vào loại hình tham nhũng nguy hại đối với sự phát triển kinh tế, phù hợp với trình độ, nhận thức của đối tượng thực thi

Chiến lược PCTN cần được thiết kế nhằm vào việc giải quyết các loại hình tham nhũng cụ thể đang gây tổn hại lớn nhất đối với sự phát triển kinh tế. Mặc dù tất cả các hành vi tham nhũng cần phải được phòng ngừa và xử lý nhưng đó là nỗ lực mang tính lâu dài. Với thực tế một nền kinh tế thị trường chưa hoàn chỉnh thì quản trị của nhà nước Việt Nam còn cần đến những chính sách can thiệp để khắc phục những thất bại của thị trường nhằm đem đến sự ổn định vĩ mô của nền kinh tế. Các chính sách này có thể đem lại cơ hội trục lợi rất lớn cho các nhóm lợi ích nếu nó không được kiểm soát tốt, đó chính là tham nhũng chính sách. Loại hình tham nhũng này gây thất thoát lớn cho ngân sách nhà nước và gây tổn hại lớn đến nền kinh tế. Một số doanh nghiệp trong những lĩnh vực nhất định có thể được bảo hộ sự độc quyền, nhận được những ưu đãi lớn về đất đai, tiếp cận công nghệ, thị trường…, thậm chí là ngay cả những doanh nghiệp kinh doanh yếu kém. Tham nhũng được tạo ra do có sự chia sẻ lợi nhuận giữa các quan chức nhà nước và các doanh nghiệp có được đặc lợi từ chính sách nhất định. Việc chiếm đoạt ngân sách nhà nước, viện trợ nước ngoài bằng những ưu đãi chính sách có được do hối lộ hoặc bằng cách lợi dụng những sơ hở trong cơ chế quản lý cũng gây thất thoát rất lớn cho ngân sách nhà nước. Nếu Việt Nam không xử lý tốt các loại hình tham nhũng này sẽ dẫn tới kìm hãm sự tăng trưởng và phát triển, có nguy cơ tạo nên những bất bình xã hội lớn, những đổ vỡ lớn cho chế độ. Chính vì vậy, Chiến lược PCTN phải chú ý tới việc tạo ra những giải pháp, cơ chế, công cụ để hạn chế các loại hình tham nhũng độc hại nhất này.

Hệ thống giải pháp của Chiến lược cũng phải được điều chỉnh phù hợp với điều kiện kinh tế, trình độ, nhận thức của đối tượng triển khai thực hiện như: xây dựng phần mềm cơ sở dữ liệu cho việc quản lý hồ sơ kê khai tài sản của cán bộ, công chức để dễ dàng theo dõi, kiểm tra, điều tra, cụ thể hóa quy định để cho người dân tố cáo tham nhũng qua hình thức thư điện tử, email, đường dây nóng một cách thống nhất trong phạm vi cả nước để phù hợp với sự phát triển công nghệ thông tin và nhu cầu của người dân, xây dựng hạ tầng và đẩy mạnh hơn nữa việc áp dụng phương thức thanh toán qua hệ thống ngân hàng đối với phần lớn các khoản chi từ ngân sách và các giao dịch dân sự để kiểm soát ngân sách, kiểm soát dòng tiền, thu nhập của cán bộ, công chức và những người liên quan.

5. Việc xây dựng Chiến lược phải được tiến hành theo quy trình khoa học, gắn với việc tổng kết thực tiễn, đánh giá tác động và chú ý đến các kinh nghiệm, yếu tố quốc tế

Để nội dung của Chiến lược được thiết kế một cách phù hợp, khả thi, có trọng tâm, trọng điểm, hiệu quả thì trước hết Chiến lược phải được xây dựng theo quy trình khoa học, tuân thủ đầy đủ các bước của việc xây dựng văn bản chính sách, pháp luật. Trong đó phải đặc biệt lưu ý đến khâu đánh giá tác động để đưa ra các phương án khác nhau, đánh giá tác động của từng phương án và lựa chọn ra phương án tối ưu nhất để thể chế hóa vào nội dung Chiến lược. Nếu không này không được coi trọng có thể dẫn đến việc ban hành một Chiến lược với những mục tiêu không phù hợp với thực tế, thiếu trọng tâm, thiếu giải pháp hữu hiệu, khả thi để thực hiện các mục tiêu đề ra.

Hội nhập quốc tế cũng ảnh hưởng làm phức tạp tình hình tham nhũng, đặt ra đòi hỏi cao hơn cho nhà nước trong việc đề ra những giải pháp, công cụ ứng phó phù hợp. Quá trình này đã tạo điều kiện cho việc luân chuyển tài sản từ Việt Nam ra nước ngoài, hợp thức hóa nguồn tiền bằng đầu tư, kinh doanh. Đã có quan chức ở Việt Nam che giấu tài sản hoặc lẩn tránh sự trừng phạt của pháp luật tại một quốc gia khác khi bị phát hiện. Nhiều dự án viện trợ, đầu tư nước ngoài vào Việt Nam cũng như các hợp đồng, dự án đầu tư của Việt Nam ra nước ngoài dẫn đến thực tế hối lộ của đối tượng nước ngoài với một số quan chức Việt Nam và ngược lại, tham nhũng có điều kiện vượt ra ngoài biên giới quốc gia, thúc đẩy tham nhũng có yếu tố nước ngoài phát triển. Tất cả những điều đó làm cho tình hình tham nhũng trở nên phức tạp hơn. Hội nhập quốc tế trên mọi lĩnh vực cũng tạo điều kiện cho tội phạm tham nhũng có điều kiện liên kết với các tội phạm khác như tội phạm có tổ chức, tội phạm kinh tế, tội phạm rửa tiền… Vì vậy, chiến lược PCTN phải có những giải pháp mới phù hợp và tăng cường hợp tác với các nước để phát hiện những thủ đoạn mới, tinh vi này.  

Bên cạnh đó, dưới tác động của toàn cầu hóa, các quốc gia đã cùng đề ra những quy định, những điều khoản chung trên bình diện quốc tế để PCTN, đặc biệt là sự ra đời của Công ước Liên hợp quốc về PCTN, Công ước chống hối lộ công chức nước ngoài trong giao dịch kinh doanh quốc tế... Vì vậy, khi đề ra hệ thống giải pháp của chiến lược cũng cần tham khảo những kinh nghiệm tốt và phổ biến của các quốc gia trên thế giới phù hợp với hoàn cảnh Việt Nam và lưu ý đến yêu cầu của các cam kết quốc tế.

ThS. Phạm Thị Thu Hiền
Phó Viện trưởng Viện Chiến lược và Khoa học thanh tra