1.   1. Sự thay đổi chức năng của nhà nước trong bối cảnh mới

Xã hội ngày nay vận động nhanh hơn rất nhiều. Thời đại thông tin đòi hỏi “sức ép đòi phải ra quyết định nhanh hơn giáng mạnh thẳng vào tính phức tạp thêm và tính xa lạ thêm của môi trường mà người ta phải ra quyết định về nó” - như Alvin Toffler đã viết. Kết quả là “sự quá tải nặng nề về các quyết định - nói một cách vắn tắt là cú sốc tương lai về chính trị”[1]. Cũng chính tác giả đã dự liệu một trong cácxu hướng của nhà nước trong tình thế này, đó là bắt đầu giảm gánh nặng quyết định bằng cách chia sẻ nó với nhiều người hơn nữa, cho phép “khu vực dưới hoặc “vùng ngoại vi” đề ra nhiều quyết định hơn nữa, chứ không tập trung chúng vào những trung tâm đã quá căng thẳng và hoạt động không tốt[2]. Đó chính là nguồn gốc của sự tham gia.

Sự tập trung ngày càng cao vào tay nhà nước không làm cho quá trình ra quyết định kịp thời và hợp lý hơn, trái lại việc phi tập trung hoá tạo ra sự thích ứng dễ dàng hơn với tình hình đang thay đổi và đây chính là nhu cầu gia tăng sự tham gia - xuất phát từ hiện tượng phân quyền, trao quyền của nhà nước hiện đại.

Phân cấp, phân quyền là tác nhân trực tiếp thúc đẩy sự tham gia. Thứ nhất, việc phân cấp trao quyền làm cho quyết định được đưa đến gần hơn với cộng đồng. Thứ hai, phân cấp trao quyền làm gia tăng các cơ quan ra quyết định: nhiều thiết chế tư vấn mới, dưới hình thức các hội đồng hoặc các ủy ban chuyên môn - trong đó công dân trực tiếp đảm nhiệm – đã hình thành. Thứ ba, việc phân cấp, phân quyền dẫn đến khả năng giới hạn các quyết định trong phạm vi địa giới hành chính – và với địa giới này thì sự tham gia của người dân tích cực hơn nhiều.

Sự tham gia cũng là kết quả tất yếu của mô hình quản trị nhà nước mới. Nhà nước toàn trị, tập trung chỉ còn trong quá khứ, hiện nay mô hình nhà nước điều tiết đã dần thay thế với các đặc tính như: phân quyền, tư nhân hoá; đánh giá chi phí, quản lý có sự tham gia. Các kỹ thuật được sử dụng ngày càng nhiều là hợp đồng, đối tác công tư; thoả thuận.v.v. đólà các kỹ thuật thôi thúc sự tham gia.

2. Các hình thức đa dạng của sự tham gia

Sự đa dạng của các hình thức tham gia cũng tương thích với sự đa dạng về quan niệm thực hành dân chủ. Về mặt học thuật thường người ta chia ra các hình thức dân chủ trực tiếp và dân chủ đại diện.

Dân chủ trực tiếp - với ý tưởng của Jean Jacques Rousseau cho rằng nền dân chủ lý tưởng là thông qua việc tham gia trực tiếp của người dân hầu như trong tất cả các vấn đề của cộng đồng. Theo đó, sự tham gia của các thành viên của cộng đồng sẽ làm bộc lộ ý chí chung của tất cả, và rằng phương thức tốt nhất để ra quyết định chính là nguyên tắc đa số đơn giản. Tuy nhiên đến ngày nay mô hình của chính quyền địa phương đã quá lớn nên khó có thể cho phép một sự tham gia trực tiếp như vậy. Mô hình tham gia lý tưởng đó đã vĩnh viễn qua rồi, bởi trong một quốc gia không thể mỗi công dân đều làm công việc lập pháp[3]. Bởi vậy các học giả hiện đại thường nói về dân chủ đại diện - theo đó là “hình thức dân chủ tốt nhất, khả thi nhất mà chúng ta có thể hy vọng”: người dân lựa chọn người có thẩm quyền ra quyết định thay cho cả cộng đồng - từ trong số các ứng cử viên hoặc đảng phái chính trị[4].

Cũng có cách phân chia sự tham gia thành: tham gia truyền thống và tham gia tăng cường (IDEA). Tham gia truyền thống bao gồm:

+ dân chủ đại diện;

+ ứng cử;

+ bầu cho ứng cử viên;

+ hoạt động trong các đảng chính trị;

+ giám sát bầu cử; liên lạc với các quan chức;

+ tham gia vào tiến trình lập pháp hoặc hoạch định chính sách chính thức

Tham gia tăng cường bao gồm:

+ Dân chủ trực tiếp;

+ Sáng kiến công dân;

+ Thu thập thông tin;

+ Tham vấn;

+ Ra quyết định cộng đồng;

+ Cơ chế giải quyết tranh chấp và nỗ lực xây dựng hoà bình;

+ Tham gia vào các tiến trình xã hội dân sự[5].

Dù cách phân loại có đa dạng nhưng trên thực tiễn, ở các quốc gia hiện đại, các hình thức tham gia thường được liệt kê bao gồm:

-      Bầu cử

Là hình thức tham gia quan trọng nhất vì thông qua bầu cử người dân thể hiện chính kiến mình; có thể thay đổi chính quyền; quyết định những chính sách lớn của quốc gia (trong trường hợp trưng cầu dân ý). Bầu cử là chủ đề được quan tâm nghiên cứu nhiều nhất trong số các hình thức tham gia của nhân dân. Ý nghĩa của bầu cử vượt ra khỏi khuôn khổ của sự tham gia: thông qua bầu cử, các quốc gia thực hiện việc chuyển đổi sang một chế độ dân chủ. Nói cách khác bầu cử là công cụ không thể thiếu của tiến trình dân chủ hoá.

- Trưng cầu dân ý: tầm quan trọng của phương thức tham gia này thể hiện ở chỗ người dân có tiếng nói trực tiếp vào các chính sách hay quyết định quan trọng. Các cử tri có quyền bỏ phiếu trực tiếp để quyết định các vấn đề của quốc gia hay địa phương, theo đề nghị của cơ quan có thẩm quyền về việc tổ chức cuộc trưng cầu dân ý. Kết quả của trưng cầu dân ý có thể là ràng buộc về mặt pháp lý hoặc có thể được sử dụng cho mục tiêu tham vấn - tuỳ theo quy định trong Hiến pháp, pháp luật của quốc gia.

- Sáng kiến công dân: là việc cử tri được bỏ phiếu về một vấn đề chính trị, pháp lý - được đề xuất bởi một số công dân, chứ không dựa trên đề xuất của Chính phủ, cơ quan lập pháp hay cơ quan công quyền khác.

- Sáng kiến chương trình nghị sự: công dân qua thủ tục này có thể đặt một vấn đề cụ thể vào trong Chương trình nghị sự của Quôc hội hoặc cơ quan lập pháp địa phương. Để có sáng kiến chương trình nghị sự - cũng giống như sáng kiến công dân – cần có một tập hợp các chữ ký tối thiểu của người dân theo quy định của pháp luật, mới có thể chuyển được sáng kiến đó tới cơ quan lập pháp.

- Bãi miễn chức danh dân cử: thủ tục này cho phép cử tri bỏ phiếu về việc có nên kết thúc nhiệm kỳ của mọt chức danh dân cử hay không. Kết quả bãi miễn luôn có tính bắt buộc, tuy nhiên để có thể tổ chức bãi miễn thì cần có đủ chữ ký của số lượng công dân theo quy định trong pháp luật[6].

- Tham gia thông qua các hiệp hội - tự do hiệp hội: tham gia vào hiệp hội; nghiệp đoàn, đảng phái.

- Tham gia trực tiếp thông qua các hình thức khác của đời sống thường ngày:

+ Biểu tình, đình công, khiếu nại

+ Tham gia vào các ban, tổ của cộng đồng;

+ Tham gia vào xét xử: Hội thẩm nhân dân;

+ Tham gia thông qua quyền được thông tin;

+ Tham gia vào điều tra công cộng;

+ Tham gia vào các cuộc tham vấn cộng đồng; các cuộc tranh luận côngchúng; hội nghị công dân; hiệp thương;

+ Tham gia thông qua việc người dân trở thành thành viên tình nguyện cho các hoạt động: cứu hoả; quân đội; thành viên của dịch vụ công dân; tình nguyện viên quốc tế.v.v[7].

Các hình thức tham gia trực tiếp dường như càng ngày càng phong phú, nhưng theo các học giả thì chúng vẫn chỉ được coi như là sự bổ sung cho dân chủ đại diện[8].

Sự phát triển của tham gia trực tiếp không hề gây tổn hại đến hệ thống đại diện. Hai nguyên tắc chính trị này không phải mâu thuẫn nhau mà bổ sung cho nhau để đảm bảo sự gắn kết và hiện đại hoánền chính trị hiện đại.Tuy nhiên trên thực tế, nhà nước liên tục phải đối mặt với một khó khăn: tìm điểm cân bằng giữa một mặt, một bí mật nhất định cần thiết cho các quyết định phát sinh từ quá trình của chính phủ và mặt khác, sự cởi mở và công khai - thành tố của xã hội dân chủ.

Các xu hướng nổi bật của sự tham gia hiện nay:

- Thứ nhất: có thể quan sát thấy sự suy giảm của các hình thức tham gia truyền thống. Điển hình là các cuộc bầu cử, có sự sụt giảm về người tham gia. Người ta thường nói đến sự hạn chế và không thoả mãn của quần chúng đối với các hình thức dân chủ truyền thống như đảng phái và nghiệp đoàn công đoàn.Quan sát thực tiễn của các chuyên gia về dân chủ và bầu cử cho thấy: sự tập trung vào các cuộc bầu cử và sự khác biệt sâu sắc giữa các cương lĩnh chính sách của các chính trị gia đã tạo nên khoảng cách giữa người dân và các quan chức và làm tăng thêm sự chia rẽ giữa các nhóm xã hội. Hậu quả là công dân bình thường trở nên thờ ơ và rút lui khỏi lĩnh vực chính trị. Dấu hiệu dễ nhận thấy là số lượng người đi bầu cử thấp: theo báo cáo của IDEA quốc tế thì “tỷ lệ đi bầu trung bình trong các cuộc bầu cử kể từ năm 1990 đã giảm xuống 64%”[9].

Nhưng bù vào đó là các hình thức tham gia dân mới đang nổi lên đặc biệt là trên Internet, đó là "nền dân chủ điện tử". Công nghệ thông tin có thể làm biến đổi khái niệm về sự tham gia.

- Thứ hai: nhờ internet và mạng xã hội, các kiến ​​nghị được đưa ra,các cuộc biểu tình hay các sự kiện cộng đồng được tổ chức để bảo vệ cho các vấn đề về môi trường, quyền của người nước ngoài hoặc thậm chí các giải pháp cho cuộc khủng hoảng kinh tế[10].

Thậm chí ở một số quốc gia, đã thử nghiệm trưng cầu dân ý điện tử. Ở Thuỵ Sĩ, cuộc trưng cầu dân ý bằng hình thức điện tử đầu tiên được áp dụng vào ngày 14 tháng 1 năm 2003 trong cộng đồng thành phố Anières ở bang Geneva. Kể từ đó các cuộc bỏ phiếu điện tử đã dần thực hiện trong các cuộc trưng cầu dân ý cấp quốc gia ở một số bang khác[11].

Ở những mức độ tối thiểu, các chính quyền địa phương hiện nay thường sử dụng internet để trao đổi thông tin về các chương trình, quy định, chính sách, dịch vụ công, thông tin liên lạc. Cổng thông tin điện tử của chính quyền có thể cho phép người truy cập tìm ra thông tin chính sách một cách dễ dàng và nhanh nhất. Một số quốc gia đã thử nghiệm mô hình đào tạo trực tuyến, các khoá học và ứng dụng thực tế - ví dụ như Bộ Giáo dục Singapore đã hợp tác với IBM để khởi động Chương trình “Làng học” (Learning Village) nhằm tạo ra các trường học và nguồn giáo dục cho công chúng. Ở các quốc gia đã và đang phát triển, phong trào xã hội và các tổ chức xã hội dân sự đã sử dụng tính năng truyền thông của email và danh sách thư điện tử để sắp xếp các mục tiêu chính trị và để huy động các cuộc vận động kêu gọi và nâng cao nhận thức, tạo ra những người ủng hộ mới hay tổ chức các cuộc biểu tình. Internet cũng được sử dụng trong các tổ chức chính trị nhằm tổ chức bầu cử trực tuyến hay khảo sát các thành viên[12].

3. Vai trò của sự tham gia trong bối cảnh hiện đại

Các ý nghĩa của sự tham gia cũng phong phú y hệt như ý nghĩa của dân chủ. Sự tham gia mang lại các lợi ích trực tiếp như: cải thiện các chủ thể tham gia, việc huy động thêm các đối tượng thụ hưởng và làm phong phú thêm nội dung các chính sách. Nhưng sự tham gia cũng mang lại những lợi ích gián tiếp, khó đo lường hơn, đó là sự tăng cường tính chính danh trong các can thiệp của nhà nước. Theo các học giả nước ngoài, sự tham gia có vai trò lớn trong một số lĩnh vực như sau:

+ Thứ nhất, qua tham gia sẽ tăng cường năng lực dân sự của các chủ thể tham gia, cho dù họ là "công dân bình thường", các nhà hoạt động hoặc đại diện của các hiệp hội. Thông qua tham gia, các chủ thể hiểu rõ hơn về vấn đề đang đặt ra, các giải pháp dự kiến, những rủi ro hay những hạn chế trong tương lai của việc thực hiện các chính sách trong tương lai, v.v. họ hiểu rõ hơn về bản chất hệ thống của các vấn đề công cộng, biên độ tự chủ của chính quyền, sự mơ hồ của các chính sách v.v.

Sự dày dạn về tri thức, quy trình luôn là có ích cho các chủ thể, để tiếp tục tham gia vào các hoạt động về sau. Sự hiểu biết về các chương trình cũng là điều kiện thuận lợi cho việc thực hiện sau này.

+ Thứ hai: huy động đối tượng mục tiêu cho chính sách.

Tăng cường năng lực của các chủ thể - một khái niệm khá quen thuộc trong các nước anglo-saxon, đó là việc chuyển giao thẩm quyền của chính quyền (cụ thể là các nguồn lực chính trị và các năng lực về tổ chức vốn dĩ của nhà nước) sang một nhóm cộng đồng. Vai trò này đặc biệt được đề cao khi nhắm vào các nhóm xã hội đặc biệt, khi đối mặt với một vấn đề xã hội cụ thể (bị phân biệt đối xử, khó khăn về nhà ở, v.v.) và tìm cách cung cấp cho họ phương tiện chính trị để cải thiện đáng kể tình trạng của họ.

+ Thứ ba: cải thiện nội dung của các chương trình, chính sách. Không ai hiểu một vấn đề của người dân hơn là chính họ. Sự tham gia của người dân chính là bảo đảm cho việc chính sách đưa ra phù hợp, khả thi nhất. Bằng chứng ở các quốc gia phát triển cho thấy sự tham gia của dân chúng đã tạo ra các cải thiện cho chương trình – ví dụ về chương trình y tế cấp vùng của Pháp. Các chuyên gia cho rằng sự tham gia của người dân sẽ giúp khắc phục những lỗ hổng lớn trong các chính sách của chính quyền, ví dụ như sự tách biệt cô lập của các địa phương trong thực thi chương trình; sự câu kết nội bộ.v.v.

 Sự tham gia còn giúp cho nhà nước hay cộng đồng xử lý những vấn đề phức tạp – khi mà quyết định cần cân nhắc đa chiều. Tham gia là yếu tố không thể thiếu của quản trị tốt do minh bạch thông tin, tăng trách nhiệm giải trình; tạo ra tiếng nói cho các đối tượng bị ảnh hưởng bởi chính sách công.

+ Thứ tư: sự tham gia tạo cơ hội cho các chủ thể đặc thù, ví dụ ở các quốc gia phát triển cho thấy rằng các phương pháp tham vấn có thể cho phép các tù nhân - những người bị tước đoạt phần nào các quyền dân sự - có cơ hội thể hiện chính kiến của mình về các vấn đề của họ như điều kiện ăn ở; tái hoà nhập; việc sử dụng các hình phạt mới.v.v. thông qua  các hoạt động thu thập ý kiến, soạn thảo báo cáo để gửi cơ quan hành chính. Rõ ràng là với phương thức dân chủ đại diện không thể bảo phủ được chủ thể này.

+ Thứ năm: tăng cường tính chính danh trong các hoạt động của nhà nước, tạo lập “vốn xã hội”:

Thông qua sự tham gia sẽ dẫn đến khôi phục lại một niềm tin nhất định trong công chúng. Hơn nữa những ý kiến của người dân được cân nhắc đến trong quyết định cuối cùng càng làm tăng thêm sự tin tưởng này.

Theo các học giả nước ngoài, lợi ích lớn của sự tham gia là tạo nên được “vốn xã hội”. Robert Putnam đã giải thích rằng vốn xã hội là sự tin tưởng và tín nhiệm được phát triển khi chính phủ và xã hội dân sự cùng nhau theo đuổi các lợi ích chung của cộng đồng. Vốn xã hội là cơ sở cho tính chính đáng (legitimacy) của các thiết chế công quyền. Thiếu vốn xã hội, niềm tin và sự tín nhiệm không còn thì mọi nỗ lực của chính quyền có thể bị cản trở; các cộng đồng không có sự tin tưởng thường bị rối loạn các chức năng và có thể dẫn đến kết quả xấu nhất là bùng nổ bạo lực giữa các lực lượng xã hội[13]. Bằng việc kêu gọi sự tham gia có thể cho phép tiếp thêm sức mạnh cho vốn xã hội hiện có hoặc xây dựng vốn xã hội mới cho những nơi chưa có.

Cũng cần lưu ý rằng mục tiêu của sự tham gia không thể là hòa giải các quan điểm hoặc chính kiến đối lập. Sự tham gia không luôn để tạo ra một sự đồng thuận, mà để xây dựng tính hợp pháp của quyết định cuối cùng thông qua tiến trình tranh luận của các ý kiến[14].

Như học giả Bernard Manin đã viết, “nguồn gốc của tính hợp pháp không phải được quyết định bởi ý chí của các cá nhân, mà là quá trình hình thành nó, nghĩa là quá trình tranh luận”[15]. Quyết định của công quyền – cũng là kết quả của sự tham gia - không đồng nghĩa với giải pháp theo đa số mà là sự lựa chọn giải pháp đúng đắn, hợp lý nhất – trải qua quá trình lập luận, giải thích bởi các quan điểm đa dạng của các bên tham gia.

Điều này xuất phát từ sự khác biệt giữa quan điểm cá nhân, quan điểm nhóm và quan điểm chính trị. Nếu như các quan điểm, ý kiến cá nhân, nhóm – được hiểu chung là các “lựa chọn của người tiêu dùng” – là lựa chọn chỉ liên quan đến mình, là sự theo đuổi đối tượng và nguồn lực nhằm đáp ứng yêu cầu hoặc ước muốn cá nhân, thì lựa chọn chính trị là lựa chọn liên quan đến người khác, thậm chí có khả năng gây hại cho họ. Lựa chọn chính trị - thường hiện hữu dưới hình thức các quyết định công quyền – là những lựa chọn có thể định hình, cũng như ảnh hưởng đến lựa chọn và cơ hội của những người khác. Và bởi vậy muốn cho những quyết định chính trị tập thể được công chính, hợp pháp và hiệu quả thì chúng phải được hình thành bởi những luận chứng công khai vững chắc, nghĩa là đương đầu được với những cuộc thảo luận và chất vấn công khai”[16]

4. Một số giải pháp nhằm thúc đẩy và tăng cường hiệu quả của sự tham gia

Để thực sự có hiệu quả thì sự tham gia cần gắn với năng lực hành động. Cộng đồng tham gia là hữu ích để nhận diện vấn đề của cộng đồng, để đề xuất phương án giải quyết. Nhưng để giải quyết được những vấn đề lớn  như đói nghèo, tình trạng thất nghiệp, tội phạm.v.v… thì cần có sự phối hợp nguồn lực của chính quyền và cả các chủ thể dân sự. Gerry khuyến nghị ý tưởng về một mạng lưới- trong đó các chủ thể hành động bao gồm cả nhà nước và cộng đồng -chung tay giải quyết các vấn đề chung.

Bầu cử: vẫn là một phương thức tham gia cổ điển và đặc biệt quan trọng ở những nơi mà sự tự chủ địa phương cũng như sự phát triển dân chúng chưa đồng đều. Để bầu cử thực sự có ý nghĩa, cần lưu ý đến những cải cách chế độ bầu cử, theo hướng đảm bảo sự tham gia. Sự phân chia địa lý và không gian bầu cử phải bảo đảm chế độ đại diện; các ranh giới khu vực không được làm cản trở đến sự đại diện của bất kỳ nhóm thiểu số nào.

Nhưng bên cạnh bầu cử thì xu hướng hiện nay là thúc đẩy các hoạt động tham gia trực tiếp - như tham vấn cộng đồng, điều tra công chúng. Về chủ đề này, chúng tôi xin chia sẻ một số kinh nghiệm thúc đẩy sự tham gia trực tiếp như sau:

Thứ nhất: bảo đảm rằng đóng góp từ sự tham gia có thể có ảnh hưởng đến quyết định.Lý do là sự tham gia sẽ trở nên vô nghĩa nếu như không có mảy may tác động đến những thay đổi trong quyết định cuối cùng. Và để có thể có tác động thì cần tính thời điểm của sự tham gia: sự tham gia nên có ở giai đoạn đầu tiên của quyết định chứ không nên đến khi mà dự án đã hoàn thành, và bởi vậy khó bề thay đổi. Sự tham gia cần được coi như là phương tiện để cùng xây dựng nên quyết định, chứ không chỉ đơn thuần là công cụ để thông tin và như một trình diễn dân chủ cho các dự án đã hoàn thành và các lợi ích cá nhân[17].         

Thứ hai: cần xuất phát từ lợi ích của người dân và đảm bảo tính toán đến nhu cầu của họ trong vấn đề tham gia.

Thứ ba: phương thức huy động sự tham gia phải rộng mở, mềm dẻo để đảm bảo không loại trừ bất kỳ ai. Điều này đặc biệt có ý nghĩa đối với những người gặp khó khăn thể chất - để giao tiếp hay bày tỏ ý chí của mình. Việc cân nhắc đến mọi đối tượng tham gia còn bao hàm việc tham gia của mọi nhóm lợi ích: từ nghiệp đoàn cho đến doanh nghiệp

Thứ tư: cần bảo đảm cho người dân được có cơ hội thể hiện ý chí bản thân theo cách phù hợp nhất với họ. Điều này hàm nghĩa đến thiết kế các phương pháp để tham gia. Các phương pháp chỉ có hiệu quả nếu gắn với mục tiêu là bảo đảm sự tham gia. Và đến lượt mình thì mục tiêu của tham gia không nằm trong bản thân sự việc mà nằm nhiều hơn trong mục đích trao đổi hiệu quả cho dự án. Phương pháp phù hợp nhất để thúc đẩy sự tham gia sẽ phụ thuộc vào chủ đề, vào người tham gia và đặc điểm của họ, tiến độ của dự án.

Thứ năm: Cần cung cấp thông tin cần thiết cho người tham gia.

Đó là việc minh bạch về các mục tiêu, các rủi ro và các hạn chế của dự án. Nguy cơ bỏ qua bước này là những người tham gia thiếu thông tin cần thiết cho quyết định và từ đó, quan điểm của họ không đầy đủ về chủ đề này. Các trao đổi bởi vậy không đi được đến cùng và các nhà ra quyết định cuối cùng sẽ dựa vào ý kiến ​​riêng của họ để đưa ra quyết định cuối cùng. Việc tham gia sẽ mất đi ý nghĩa của nó.

Cũng cần đưa sự tham vấn thành các kế hoạch lớn, nằm trong các chương trình lớn. Không thể có sự tham gia một cách tự nhiên và tự do, ngẫu hứng. Tất cả các yếu tố như: chủ đề, phương thức, đối tượng; nội dung, thời hạn.v.v. của sự tham gia đều cần được tính toán cân nhắc trong chương trình. Các chủ thể chính quyền cần tham gia vào tham vấn để trực tiếp nghe hiểu vấn đề. Đảm bảo tính công khai, những tham vấn cần tiếp cận được bởi truyền thông đại chúng, internet.

Cuối cùng: Đặc biệt lưu ý rằng cần để cuộc tham vấn tuân thủ những quy tắc đạo đức nhất định. Đó là nguyên tắc phổ thông (bất kỳ ai có thể có ý kiến tranh luận đều không thể bị loại trừ ra khỏi cuộc tham vấn), bình đẳng trong giao tiếp (tất cả mọi người đều có cơ hội bình đẳng để thể hiện bản thân về vấn đề đang tranh luận), loại trừ sự dối trá (người tham gia phải nói những gì họ nghĩ) và sự không ràng buộc (không có hạn chế nào khả dĩ làm mờ nhạt đi các lập luận tốt nhất).

Tại Canada, Văn phòng Tham vấn công chúng về Môi trường (BAPE) đã đưa ra bộ quy tắc về tổ chức tham vấn như sau:

+ Nội dung cuộc tham vấn phải được biết trước;

+ Cần có khoảng thời gian vừa đủ để tài liệu và thông tin khác về tham vấn được phổ biến đến công chúng;

+ Cuộc tham vấn phải được điều hành bởi một bên trung lập và vô tư (thường dưới hình thức một hội đồng quản trị, văn phòng hoặc nhóm làm việc);

+ Cuộc tham vấn lý tưởng nên được tổ chức hai phiên riêng biệt; người phụ trách có thẩm quyền rõ ràng; mục tiêu buổi tham vấn phải xác định chính xác;

+ Cần có đủ thời gian cho việc chuẩn bị và tổ chức buổi tham vấn;

+ Trong buổi tham vấn, tất cả các bên quan tâm đều có thể đặt câu hỏi, đưa ra nhận xét và trình bày tóm tắt;

+ Lý tưởng là nên có báo cáo phản biện độc lập trước buổi tham vấn;

+ Buổi tham vấn phải được thể hiện thành văn bản;

+ Báo cáo kết quả tham vấn phải công khai;

+ Bên khởi xướng hoạt động tham vấn phải cam kết xem xét các ý kiến đưa ra trong quá trình ban hành quyết định”[18].

Rõ ràng cùng với việc chuyển giao quyền lực cho công chúng, huy động sự tham gia của công chúng vào công việc chung, cũng cần xác lập các quy tắc ứng xử cho sự tham gia. Lập luận này tương tự như quy tắc ràng buộc các thiết chế phi tập trung ở Mỹ: “Các chính phủ muốn có trách nhiệm trước các công dân của họ dĩ nhiên không thể chỉ đơn giản làm cho các viên chức của họ được tự do hành động. Các cử tri đòi hỏi người ta phải có một tinh thần trách nhiệm nào đó. Vì thế các tổ chức phi tập trung hoá thẩm quyền cũng thấy rằng họ phải khớp nối các nhiệm vụ của họ, tạo ra các văn minh ứng xử trong nội bộ xung quanh các giá trị cốt lõi và đánh giá các kết quả. Tinh thần trách nhiệm về đầu vào nhường chỗ cho tinh thần trách nhiệm về kết quả và văn minh ứng xử độc đoán nhường chỗ cho văn minh ứng xử “lỏng lẻo mà chặt chẽ… trong đó các giá trị được tán đồng và các nhiệm vụ đóng vai trò các quy tắc và các quy định như là một chất keo..”[19]

 

 PGS. TS. Nguyễn Hoàng Anh

Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội