1. Để phòng, chống tham nhũng có hiệu quả, việc đánh giá thực trạng công tác phòng, chống tham nhũng có vai trò quan trọng. Đây là cơ sở thực tiễn để thấy được hiệu quả của việc thực thi chính sách về phòng, chống tham nhũng trên thực tế, những mặt đã đạt được cùng những khó khăn, vướng mắc trong công tác này. Việc tổng kết, đánh giá thực tiễn có thể làm theo những chu kỳ khác nhau, hàng năm hoặc theo những mốc thời gian tổng kết chính sách. Và với mốc thời gian nào thì việc đánh giá, tổng kết cũng cần dựa trên những tiêu chí hay bộ chỉ số cụ thể, khoa học, khách quan, làm công cụ để phản ánh được những vấn đề của thực tiễn bằng những số liệu, nhận định cụ thể.

Đánh giá một vấn đề xã hội là một việc phức tạp và khó khăn do không trực tiếp đo lường được sự thay đổi theo chiều hướng tích cực hoặc tiêu cực, nhất là đối với các tác động của chính sách, pháp luật đến đời sống xã hội. Do đó, lý thuyết đánh giá, đo lường về vấn đề này được xây dựng dựa trên các tiêu chí trung gian, gián tiếp lượng hóa các thay đổi và cho điểm với các tỷ trọng khác nhau. Tuy dựa theo những nguyên tắc chung về mặt lý thuyết, nhưng trên thực tế khi thiết kế các tiêu chí sẽ có sự khác nhau do quan điểm và cách tiếp cận vấn đề.

Đánh giá về công tác phòng, chống tham nhũng nói chung và công tác phòng, chống tham nhũng của các bộ, ngành, địa phương nói riêng có vai trò, ý nghĩa quan trọng. Đây chính là cơ sở để thấy được thực trạng triển khai công tác phòng, chống tham nhũng diễn ra trên thực tế, bằng việc thực hiện các biện pháp phòng ngừa, các biện pháp phát hiện và xử lý các hành vi tham nhũng cụ thể. Thực tiễn này cho thấy thực trạng phòng, chống tham nhũng trên cơ sở điều chỉnh của các quy phạm đã tác động đến những cá nhân, trong bối cảnh kinh tế-văn hóa-xã hội cụ thể, đặc thù của mỗi địa phương, bộ ngành. Qua bức tranh thực tiễn được thể hiện bằng những con số đã được lượng hóa qua các tiêu chí đo lường sẽ thấy được mức độ đạt được của các chính sách về phòng, chống tham nhũng của từng địa phương, từng cơ quan, ban ngành qua từng thời kỳ. Đây cũng chính là một trong các mục tiêu quan trọng của việc đánh giá về công tác phòng, chống tham nhũng, qua đó có cơ sở để điều chỉnh chính sách cho phù hợp hơn. Việc đánh giá này không chỉ giúp cho các nhà quản lý, các nhà hoạch định chính sách thấy được mức độ đạt được các mục tiêu của chính sách mà còn củng cố niềm tin của xã hội, cộng đồng quốc tế về việc triển khai và kết quả đạt được các mục tiêu của công tác phòng, chống tham nhũng mà Đảng và Nhà nước ta đang nỗ lực thực hiện.

Đánh giá công tác phòng, chống tham nhũng còn nhằm tăng cường trách nhiệm giải trình của các cơ quan, tổ chức, các địa phương về việc thực hiện phòng ngừa, phát hiện và xử lý tham nhũng của các chủ thể có liên quan. Các số liệu thống kê sẽ thúc đẩy các cơ quan, ban ngành có trách nhiệm giải trình với cơ quan cấp trên và xã hội về kết quả thực hiện yếu kém của mình, khi để xảy ra các hành vi tham nhũng, tiêu cực, gây ảnh hưởng xấu đến uy tín chính trị, môi trường xã hội và đầu tư trên địa bàn.

Bên cạnh đó, việc đánh giá công tác phòng, chống tham nhũng giúp nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về phòng, chống tham nhũng của các bộ, ngành, địa phương và của Thanh tra Chính phủ, trên cơ sở có sự nhân rộng các sáng kiến tốt, điển hình của công tác này và hỗ trợ, khắc phục những hạn chế, bất cập dựa trên những hạn chế của một số bộ, ngành, địa phương. Dữ liệu đánh giá này cũng là đầu vào quan trọng cho việc xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về phòng, chống tham nhũng; giúp cung cấp số liệu thống kê cho việc hoàn thiện và ban hành các chính sách phát triển kinh tế-xã hội nói chung và phòng, chống tham nhũng nói riêng.

Bộ chỉ số là các phương tiện, công cụ quan trọng trong đánh giá công tác phòng, chống tham nhũng. Xây dựng các tiêu chí trong Bộ chỉ số cần được dựa trên một số các nguyên tắc bao gồm:

Thứ nhất, bộ tiêu chí phải đảm bảo tính thống nhất, công bằng và khách quan. Để tạo sự đồng bộ, logic giữa các tiêu chí nhằm đạt được hiệu quả của việc đánh giá, các tiêu chí cần đảm bảo tính thống nhất. Điều này giúp tạo một hệ thống các tiêu chí có sự liên kết chặt chẽ, bao quát được hết các mặt cần đánh giá.Tính công bằng và khách quan góp phần tăng độ tin cậy của đánh giá và tránh sai lệch trong quá trình phân tích dữ liệu và đưa ra các báo cáo về kết quả công tác phòng, chống tham nhũng. Để đảm bảo tính công bằng và khách quan thì hệ thống tiêu chí phải phản ánh đầy đủ các nội dung của công tác phòng, chống tham nhũng, các thành phần của từng nội dung này. Khi tiến hành đánh giá thì phải áp dụng các tiêu chí một cách nhất quán vì việc kết luận một hoạt động nào đó là “đạt” hoặc “không đạt” có ảnh hưởng đến các chủ thể thực hiện.

Thứ hai, bộ tiêu chí phải đảm bảo độ tin cậy. Độ tin cậy của hệ thống phụ thuộc nhiều vào việc ai là chủ thể tham gia vào quá trình xây dựng hệ thống và thực hiện nhiệm vụ đánh giá. Việc xây dựng hệ thống tiêu chí cần có sự tham gia của nhiều chủ thể khác nhau như các cơ quan có trách nhiệm quản lý nhà nước về phòng, chống tham nhũng, các cơ quan có trách nhiệm trong phòng, chống tham nhũng của Đảng, Nhà nước và các tổ chức chính trị-xã hội; các chuyên gia tư vấn độc lập; và cần có sự phản biện rộng rãi của công chúng. Nếu xây dựng được hệ thống tiêu chí đảm bảo độ tin cậy thì các báo cáo đánh giá sau này về công tác phòng, chống tham nhũngsẽ có độ tin cậy cao vì nó dựa trên một hệ thống tiêu chí được thiết kế khoa học. Đối với công tác phòng, chống tham nhũng thì việc xây dựng các báo cáo đánh giá phản ánh chính xác thực trạng tham nhũng là rất quan trọng và đầy khó khăn. Những đánh giá về tồn tại, hạn chế ở bất kỳ một ngành, lĩnh vực nào cũng sẽ dễ gây nên những phản ứng khác nhau và thực tế công tác đánh giá về thực trạng tham nhũng của Việt Nam trong những năm qua đã chỉ ra điều này.

Thứ ba, bộ tiêu chí phải đảm bảo gọn nhẹ và có hiệu quả. Để Bộ tiêu chí gọn nhẹ và có hiệu quả, mỗi mục tiêu cần ít nhất 3 tiêu chí đánh giá. Với các mục tiêu có tính chất tổng hợp thì có nhiều tiêu chí hơn. Mỗi một tiêu chí được xác định có các yếu tố sau: (1) tên của tiêu chí; (2) định nghĩa cách tính, loại dữ liệu cần để tính; (3) nguồn dữ liệu thu thập; (4) cách thu thập dữ liệu; (5) tần suất thu thập dữ liệu.

Để đảm bảo tính hiệu quả của hệ thống thì phải lựa chọn tiêu chí cần thu thập số liệu ít tốn kém, sử dụng tối đa từ nguồn thống kê sẵn có, qua các chương trình điều tra thường xuyên của bộ, ngành, địa phương để thu thập số liệu chung nhằm giảm chi phí nguồn lực. Trên thực tế, các bộ, ngành, địa phương đều có bộ phận tổng hợp, thống kê, thực hiện hoạt động thu thập, tổng hợp số liệu và báo cáo. Vì vậy, khi thiết kế các tiêu chí theo dõi và đánh giá nên sử dụng các nguồn số liệu thống kê sẵn có và các tiêu chí được các hiệp hội, các tổ chức quốc tế, các chuyên gia xây dựng, ví dụ chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh (PCI); chỉ số hiệu quả quản lý hành chính công (PAPI)… Các chỉ số này được tiến hành thu thập thường xuyên hàng năm, nó phản ánh một vài khía cạnh của tham nhũng. Một trong các chỉ số thành phần của PCI là chỉ số chi phí không chính thức đã phản ánh được phần nào thực trạng tham nhũng mà doanh nghiệp đang phải đối mặt trong quá trình hoạt động tại các địa phương.

Thứ tư, bộ tiêu chí phải khả thi khi thu thập dữ liệu, nguồn số liệu có thể tiếp cận được dễ dàng. Một trong những cách thức phổ biến khi thu thập số liệu hiện nay là sử dụng các báo cáo tổng kết của các bộ, ngành, địa phương để tiến hành phân tích, đánh giá. Đây là nguồn dữ liệu có thể được tiếp cận dễ dàng bởi vì các bộ, ngành thực hiện chức năng quản lý nhà nước về các lĩnh vực cụ thể, số liệu đuợc tổng hợp từ hệ thống các cơ quan chuyên môn từ Trung ương - địa phương và dữ liệu này phục vụ cho việc tổng kết, báo cáo theo quy định. Tuy nhiên, trong lĩnh vực phòng, chống tham nhũng có nhiều lĩnh vực cần phải tiến hành thu thập dữ liệu một cách độc lập mới có cơ sở để đánh giá. Đó có thể là cảm nhận của công chúng khi đánh giá về tham nhũng trong một lĩnh vực cụ thể nào đó; hoặc ý kiến đánh giá của các chuyên gia, các nhà hoạch định chính sách… Khi xây dựng hệ thống tiêu chí phải bảo đảm khả thi khi thu thập dữ liệu, được tiếp cận dễ dàng, tránh những tiêu chí khó thu thập dữ liệu, ví dụ như đánh giá của các doanh nhân nước ngoài về môi trường kinh doanh tại Việt Nam hoặc tiêu chí phát triển con người.

Thứ năm, việc xây dựng bộ tiêu chí đánh giá phải thực hiện theo một quy trình mở và có sự tương tác với tất cả các cơ quan có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan. Điều này có nghĩa hệ thống tiêu chí cần có sự sửa đổi, bổ sung trong quá trình thực hiện. Các tiêu chí được lựa chọn không có nghĩa là bất biến, nó có thể được thay đổi để phù hợp với các quy luật khách quan của xã hội. Sự tương tác của hệ thống tiêu chí được hiểu là các cơ quan có quyền và nghĩa vụ phải tham gia vào quá trình đánh giá. Việc tham gia được thể hiện ở nhiều giai đoạn khác nhau của quá trình như: đưa ra các công cụ và hệ thống thu thập dữ liệu; thu thập và phân tích dữ liệu; cung cấp dữ liệu cho cấp quản lý; tham gia đánh giá tác động; sử dụng kết quả đạt được để xây dựng thể chế, chính sách;… sự tương tác của hệ thống là rất quan trọng bởi việc triển khai thực hiện phòng, chống tham nhũng thuộc trách nhiệm của nhiều chủ thể khác nhau trong hệ thống chính trị.

2. Đánh giá công tác phòng, chống tham nhũng và đo lường tham nhũng là vấn đề đã được đặt ra sau khi Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2005 ra đời. Song song với việc đưa ra các tiêu chí đánh giá tham nhũng và công tác phòng, chống tham nhũng là việc xây dựng Đề án cơ sở dữ liệu về phòng, chống tham nhũng. Các tiêu chí đánh giá về vấn đề này được thể hiện qua các quy định hướng dẫn xây dựng các báo cáo về công tác phòng, chống tham nhũng hàng tháng, quý và hàng năm. Tuy nhiên,theo Báo cáo tổng kết 10 năm thực hiện Luật Phòng, chống tham nhũng, công tác này vẫn chưa có những chuyển biến đáng kể.Qua quá trình triển khai thực hiện và nhằm phù hợp với yêu cầu phòng, chống tham nhũng trong bối cảnh hiện nay, việc đánh giá công tác phòng, chống tham nhũng nói chung được thực hiện bởi những bộ chỉ số độc lập, được điều chỉnh để phù hợp với công tác này hàng năm. Trong năm 2018, Tổng Thanh tra Chính phủ đã ban hành bộ chỉ số đánh giá công tác phòng, chống tham nhũng cấp tỉnh năm 2017, đồng thời ban hành tài liệu hướng dẫn để Ủy ban nhân dân các tỉnh thực hiện việc đánh giá được chính xác, khách quan và thống nhất. Tuy nhiên, bộ chỉ số này có những điểm cần được hoàn thiện hơn, nhằm bảo đảm đánh giá công tác này được cụ thể, chính xác và khách quan hơn. Bên cạnh đó, việc ban hành mới Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2018đặt ra những yêu cầu mới trong xây dựng báo cáo về công tác phòng, chống tham nhũng nói chung và và tiêu chí đánh giá công tác phòng, chống tham nhũng nói riêng.

Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2018 đã quy định cụ thể về báo cáo và công khai báo cáo về công tác phòng, chống tham nhũng. Trong đó có xác định rõ trách nhiệm của từng chủ thể trong việc xây dựng báo cáo và cá chủ thể có trách nhiệm phối hợp trong xây dựng báo cáo. Bên cạnh đó, Luật đã quy định cụ thể các tiêu chí lớn trong đánh giá về công tác phòng, chống tham nhũng. Đây chính là một bước hoàn thiện pháp luật quan trọng, luật hóa các tiêu chí trong đánh giá về công tác phòng, chống tham nhũng, tạo cơ sở cho việc triển khai thực hiện việc đánh giá trên thực tế được thống nhất.Điều 16 Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2018 quy địnhvề các nội dung của Báo cáo về công tác phòng, chống tham nhũng bao gồm:đánh giá tình hình tham nhũng;kết quả thực hiện các biện pháp phòng ngừa, phát hiện, xử lý tham nhũng, thu hồi tài sản tham nhũng và các nội dung khác trong công tác quản lý nhà nước về phòng, chống tham nhũng;đánh giá về công tác phòng, chống tham nhũng và phương hướng, giải pháp, kiến nghị.

Để có cơ sở xây dựng Báo cáo về công tác phòng, chống tham nhũng, Luật đã quy định khung các tiêu chí đánh giá về công tác phòng, chống tham nhũng gồm: số lượng, tính chất và mức độ của vụ việc, vụ án tham nhũng;việc xây dựng và hoàn thiện chính sách, pháp luật về phòng, chống tham nhũng;việc thực hiện các biện pháp phòng ngừa tham nhũng;việc phát hiện và xử lý tham nhũng;việc thu hồi tài sản tham nhũng. Để có cơ sở đánh giá trên thực tiễn, với mỗi tiêu chí đánh giá cần cụ thể hóa thành các tiêu chí thành phần, đánh giá các khía cạnh khác nhau của mỗi tiêu chí chính ở trên. Bên cạnh đó, với mỗi tiêu chí thành phần lại chia nhỏ tiếp thành các tiểu tiêu chí để cụ thể hơn nội dung đánh giá, cho điểm.

Tiêu chí thứ nhất, đánh giá về số lượng, tính chất và mức độ của vụ việc, vụ án tham nhũng:Tiêu chí này không thể hiện nhiều nội dung công tác phòng, chống tham nhũng mà chỉ mang tính thống kê về mặt hình thức.Các nội dung về số lượng, tính chất hay mức độ của vụ việc, vụ án tham nhũng đã được phản ánh cụ thể qua các tiêu chí về phát hiện, xử lý tham nhũng. Do đó tiêu chí này được hiểu là tiêu chí nội dung cần có của Báo cáo chứ không nên hiểu đây là một tiêu chí sẽ được tính điểm như các tiêu chí còn lại để đánh giá thực trạng về công tác phòng, chống tham nhũng. Tiếp cận đây là một tiêu chí nội dung của Báo cáo, cần xây dựng các tiêu chí thành phần phản ánh tính chất, mức độ của vụ việc, vụ án tham nhũng qua thống kê về số lượng vụ việc tham nhũng được phát hiện, kết luận theo 12 hành vi tham nhũng; số lượng người bị kết luận tham nhũng, những  người có chức vụ cao, chức vụ thấp và không có chức vụ; các lĩnh vực có hành vi tham nhũng; giá trị tiền, tài sản tham nhũng;…

Tiêu chí thứ hai, về đánh giá việc xây dựng và hoàn thiện chính sách, pháp luật về phòng, chống tham nhũng:Các tiêu chí thành phần trong mục này nên tiếp cận theo hướngban hành và thực hiện kế hoạch tuyên truyền, phổ biến và kiểm tra thực hiện văn bản quy phạm pháp luật về phòng, chống tham nhũng; thực hiện rà soát, đánh giá, quán triệt chính sách, pháp luật. Nếu thấy bất cập thì đưa vào kế hoạch xây dựng mới hoặc sửa đổi, bổ sung các văn bản hiện hành. Tức là tiêu chí xây dựng, sửa đổi chính sách, pháp luật về phòng, chống tham nhũng là tiêu chí có điều kiện, nhất là ở cấp tỉnh. Chỉ sau khi rà soát, đánh giá chính sách, pháp luật thấy bất cập thì mới đưa vào kế hoạch sửa đổi, bổ sung. Vì vậy điểm số của mục này có thể theo hàm số biến thiên, dịch chuyển sang tiêu chí về phòng ngừa hay phát hiện, xử lý tham nhũng hoặc tập trung vào những nội dung như xây dựng, ban hành kế hoạch rà soát, hệ thống hóa văn bản quy phạm pháp luật về phòng, chống tham nhũng; xây dựng, ban hành kế hoạch quán triệt, kiểm tra việc thực hiện văn bản quy phạm pháp luật về phòng, chống tham nhũng và chỉ đạo của Trung ương về công tác phòng, chống tham nhũng.

Tiêu chí thứ ba, về thực hiện các biện pháp phòng ngừa tham nhũng: Về cơ bản, việc thực hiện các biện pháp phòng ngừa sẽ tiếp cận theo các trục nội dung về phòng ngừa như kết quả thực hiện công khai, minh bạch; kết quả kiểm soát xung đột lợi ích; kết quả ban hành, thực hiện định mức, tiêu chuẩn, chế độ; kết quả thực hiện quy tắc ứng xử; kết quả thực hiện chuyển đổi vị trí công tác; kết quả thực hiện cải cách hành chính, ứng dụng khoa học công nghệ trong quản lý và thanh toán không dùng tiền mặt; kết quả kiểm soát tài sản, thu nhập; và kết quả thực hiện quy định về trách nhiệm của người đứng đầu. Bên cạnh đó là tiêu chí đánh giá việc thực hiện các biện pháp phòng ngừa tham nhũng trong doanh nghiệp, tổ chức khu vực ngoài nhà nước theo quy định tại Luật Phòng, chống tham nhũng như kết quả xây dựng và thực hiện quy định về văn hóa, đạo đức kinh doanh; kết quả thực hiện các biện pháp công khai, minh bạch; kiểm soát xung đột lợi ích; chế độ trách nhiệm của người đứng đầu. Việc cho điểm các tiêu chí thành phần này cần tiếp cận theo hướng xây dựng kế hoạch thực hiện và kết quả thực hiện các kế hoạch theo yêu cầu của pháp luật về vấn đề này. Ví dụ như việc kiểm soát tài sản, thu nhập là kết quả xây dựng kế hoạch và thực hiện xác minh theo kế hoạch hàng năm của các cơ quan kiểm soát tài sản, thu nhập.

Tiêu chí thứ tư, việc phát hiện và xử lý tham nhũng: Tiêu chí này tiếp cận theo hướng đưa ra các tiêu chí thành phần về phát hiện, về xử lý tham nhũng. Mỗi tiêu chí thành phần được cụ thể hóa bằng các tiểu tiêu chí như phát hiện tham nhũng thông qua công tác kiểm tra;qua công tác giám sát, thanh tra, kiểm toán;qua phản ánh, tố cáo, báo cáo về hành vi tham nhũng;qua hoạt động điều tra, truy tố, xét xử. và xử lý tham nhũng thông qua xử lý kỷ luật, xử phạt hành chính với tổ chức, cá nhân có vi phạm;xử lý trách nhiệm người đứng đầu để xảy ra tham nhũng;xử lý hình sự người có hành vi tham nhũng; và số lượng tiền, tài sản tham nhũng được kiến nghị thu hồi. Việc cho điểm giữa các tiêu chí cũng cần xem xét đánh trọng số khác nhau theo tính chất của từng biện pháp phát hiện, xử lý tham nhũng. Ví dụ như cần cho điểm cao nội dung phát hiện qua công tác tự kiểm tra so với phát hiện qua tố cáo, báo cáo về hành vi tham nhũng để nâng cao hiệu quả của việc tự phát hiện tham nhũng của các cơ quan, tổ chức, đơn vị qua hoạt động quản lý của mình.

Thứ năm, về tiêu chí thu hồi tài sản tham nhũng: Việc thu hồi tài sản tham nhũng được đánh giá qua các tiêu chí như tổng số tài sản tham nhũng phải thu hồi và kết quả thu hồi; kết quả thu hồi tài sản bằng biện pháp hành chính; kết quả thu hồi tài sản bằng biện pháp tư pháp. Giữa kết quả thu hồi bằng con đường hành chính và tư pháp cần có sự so sánh, đánh giá về tính thuận tiện, dễ thực hiện và hiệu quả thu hồi khác nhau. Do đó, cần cho điểm việc thu hồi bằng con đường hành chính cao điểm hơn việc thu hồi bằng con đường tư pháp.